بیماری‌های روانی در نگاه مردم

اثری از اونوره دومیه

دکتر امیر شعبانی، یادداشتی از روزنامه «شهروند» (۱۳۹۳/۶/۲۹)

نگاه به بیماری­های روانی در طول تاریخ دستخوش ناروایی­‌ها و ناآگاهی­‌های بسیار بوده است. گاه آن را ناشی از حلول ارواح خبیثه در کالبد فرد دانسته‌اند و فرد متأثر را سزاوار تنبیه یا تسلیم به خشونت اجتماع. این خشونت را برخی برای «پاک­‌سازی» اجتماع ضروری می­‌دانستند و از سوزاندن فرد نیز واهمه نداشتند. این پاک­‌سازی در جایی با طرد فیزیکی فرد مبتلا از اجتماع روی داده و در جایی به مدد به­‌کارگیری برچسب‌هایی چون دیوانه (به معنای دیو زده) یا مجنون (جن زده) آنها را از جمع غالب به انزوایی تلخ می­‌رانده و به بیانی، مجریان پاک‌­سازی یا همان عموم مردم مدعی سلامتی را از هر گونه شباهت یا ملازمت با بیمار روانی می­‌رهانده است. در مسیری دیگر و در یک رویکرد انسانی برای درمان این بیماران نیز در طول تاریخ شیوه­‌هایی به کار رفته که گاه در انطباق با باورهای تاریخی پیش­‌گفته بوده و گاه به دانش امروزی ناساز با منطق و بدیهیات. سوراخ کردن جمجمه برای خروج ارواح نابه­‌کار در قرن­‌های دورتر، و عمل جراحی برای برداشتن اعضای داخلی یا کشیدن دندان­‌ها در قرن گذشته نمونه­‌هایی است از این رهیافت.

حتی در عصر جدید و پس از آن که واژه­‌های تشخیصی تخصصی به عرصه ظهور رسیدند، سوء برداشت برخی صاحب­‌نظران یا سوء استفاده منابع قدرت از تشخیص‌­های روانپزشکی به تداوم نگاه ناصواب به این بیماری­‌ها و دیدی توأم با تردید یا حس تهدید نسبت به شیوه‌­های درمانی آنها دامن زد. ساموئل کارترایت پزشک آمریکایی در عصر برده‌­داری، با ابداع واژه دراپتومانیا (Drapetomania) نوعی از بیماری روانی را تعریف کرد که برده­‌های ناسپاس فراری را دربرمی‌­گرفت. به باور او، برده‌­ها باید مطیع اربابان خود باشند و با آنها مانند کودکان و با مهربانی و بذل توجه رفتار شود. او ابراز چنین برخوردی از جانب اربابان را رفتاری انسانی و عامل «درمان» تمایل برده­‌ها به فرار می­‌دانست. از سویی دیگر و در تاریخی نزدیک­‌تر، فجایعی با بهره‌کشی از دانش روانپزشکی در کشور شوروی به وقوع پیوست. خروشچف رییس جمهور شوروی در سال ۱۹۵۹ گفته بود «جرم، انحرافی از استاندارهای عموماً پذیرفته­‌شدۀ رفتار است و به فراوانی به سبب اختلال روانی ایجاد می­‌شود». بر این اساس، او وضعیت روانی مخالفان کمونیسم را غیرطبیعی می‌­دانست. در همان عصر و دیار، برخی از روانپزشکان نیز به یاری اصحاب قدرت رفته و با گسترده کردن تعریف بیماری روانی، به حبس مخالفان حکومت به بهانه ابتلا به چنین بیماری­‌هایی کمک کردند.

با مرور چنین تاریخچه­‌ای، درک چرایی بروز مقاومت در برابر تشخیص­‌های روانپزشکی و درمان­‌های دارویی آن در اقشاری از جامعه و حتی برخی از صاحب­‌نظران، ساده‌­تر می‌­شود و می­‌توان ریشه باورهای عامیانه کنونی ضد روانپزشکی در میان بسیاری از مردم را نیز در تاریخچه شکل­‌گیری دانش روانپزشکی دید. در واقع، حتی در عصر حاضر و با پیشرفت­‌های قابل توجه علمی و ملاحظات کم‌­نظیر اخلاقی و اجماع بر توجه دقیق به حقوق انسانی افراد و از جمله بیماران در رشته روانپزشکی، باورهای ناکارآمد بسیاری از مردم در پرهیز از درمان­‌های روانپزشکی ادامه یافته و عامل محروم شدن جمعیت زیادی از نیازمندان دانش روانپزشکی است. این نگرش منفی محدود به جمعیت یا کشور خاصی نیست. رد پای آن را می­‌توان در اندیشه­‌های سازندگان بسیاری از فیلم­‌های سینمایی یا سریال­‌های تلویزیونی ایران یا کشورهای دیگر دید و این نکته نیز می‌­تواند شاهدی بر همه­‌گیری آن باشد. فیلم‌­هایی که تصویری غیرعادی یا سیاه از چهره یا نگاه بیماران نمایش می­‌دهد، آنها را انسان­‌هایی متفاوت می­‌نمایاند، مصرف داروهای اعصاب را به شکلی ناگوار به تصویر می­‌کشد، زندگی فرد بیمار را رو به تباهی و غیر قابل اصلاح می­‌داند، روند معمول بیماری و درمان را با حضور در آسایشگاه روانی یکسان می­‌پندارد، و حتی روانپزشک را فردی متفاوت از عموم مردم معرفی می­‌کند، همه و همه نشانگر متفاوت دانستن قشری از جامعه و تلاش برای جدا نگهداشتن آنها از سایرین است. به عبارت دیگر، رفتاری است در جهت حفظ «داغِ متفاوت بودن» بر پیشانی گروهی از افراد جامعه. جالب اینجاست که تخمین زده می­‌شود نزدیک به ۲۴ درصد افراد جامعه ایران در طول زندگی خود نوعی از اختلالات روانپزشکی را تجربه می­‌کنند. به این ترتیب، این رویکردِ متفاوت­‌سازی، حدود یک‌­چهارم جمعیت کشور را متأثر می‌­کند و می‌­توان رفتار حامیان آن را نوعی خودزنی به حساب آورد. به بیان دیگر، بسیاری از افرادی که با نگاهی طردکننده به بیماران روانپزشکی می­‌نگرند و خود و نزدیکان‌شان را بسیار سالم­‌تر از «آنها» می‌پندارند و بر این پایه دوستان و آشنایان خود را از پیگیری درمان­‌های روانپزشکی برحذر می­‌دارند، خود ممکن است دچار مشکلات مرتبط با روانپزشکی و نیازمند درمان باشند و با چنین باورهایی نخست خود و عزیزان خود را از امکان برخورداری از آرامشی والاتر، کیفیتی بهتر در زندگی و حضوری مؤثرتر در اجتماع محروم می­‌کنند.

باورهای ناکارآمد مخل روند رو به رشد روانپزشکی در جامعه، تنها محدود به نگرش منفی به بیماری­‌ها و درمان­‌های استاندارد روانپزشکی نیست. تصورات گوناگونی در اقشاری از جامعه دیده می­‌شود که با دانسته‌­های کنونی متفاوت یا گاه در تضاد است و با این وجود در ذهن صاحبان خود به شکلی مستحکم نشسته است. از آن جمله می­‌توان به اثربخش دانستن ازدواج در درمان بیماری­‌های روان اشاره کرد. چنین باوری بسیاری از افراد دچار بیماری­‌های شدید و نیازمند درمان مستمر را به ورطه تنش­‌هایی بی­‌پایان کشانده و خانواده­‌های مرتبط با چنین وصلتی را سال­‌ها درگیر کرده است. شاید محدود بودن منابع اطلاعات گروهی از افراد جامعه یا اعتماد بیش از حد آنها به اطلاعات سینه به سینه، روایتی یا محفلی نسبت به شیوه­‌های روزآمد دسترسی به اطلاعات را بخشی از علت پایداری باورهای ناکارامد بدانیم. با این حال، برخی از این باورها از حیطه خانواده­‌ها فراتر رفته و در قاب تبلیغات خیابانی نمایان می‌­شود. تنبل و تن­‌پرور دانستن دسته­‌ای از بیماران روانپزشکی که در واقع دچار وابستگی به مواد هستند و بیماری پیچیده و چندعاملی «اعتیاد» را ناشی از ضعف اراده دانستن، منتهی به اعلامیه‌­ای می­‌شود با مضمون: «ورزش آری، اعتیاد نه». تردیدی در مفید بودن ورزش و اثربخشی آن در بهبود کیفیت زندگی و حتی کمک به درمان برخی از بیماری­‌ها نیست؛ اما باور یاد شده که ورزش را به تنهایی عامل رفع اعتیاد می‌­داند و نگارش یک عبارت کوتاه در معابر را در کاهش شیوع این بیماری مؤثر می‌­پندارد بر یافته­‌های علمی استوار نیست و می­‌دانیم که آموزش‌­های منفعلانه و یک­‌سویه بدون یک برنامه‌ریزی همه‌­جانبه که خارج از حوصله این بحث است ره به جایی نخواهد برد.

از اثر تبلیغات پزشکی بر نگرش مخاطبان نیز نباید گذشت. هنگامی که فرد نگرشی منفی به درمان­‌های دارویی دارد و از روی اطلاعات ناکافی یا به تذکر اطرافیان، چنین درمانی را عامل اعتیاد یا موجب خواب­‌آلودگی و ازکارافتادگی می­‌داند، ممکن است با مشاهده تبلیغ یک داروی گیاهی یا روشی که نوین و «بدون دارو» خوانده می­‌شود به آن تمایل نشان دهد و تنها با هدایت آگهی تبلیغاتی یا مشورت افراد فاقد صلاحیت، درمانی ناروا را پی بگیرد. به عنوان نمونه‌­ای از تبلیغات گمراه­‌کننده می­‌توان به تبلیغ «شیمیایی بودن» داروهای مرسوم اعصاب و «شیمیایی نبودن» داروهای گیاهی اشاره کرد. در همین زمینه، نشاندن تأیید افراد خاص (حتی برخی از متخصصان) به جای ارائه تأییدیه سازمان­های معتبر علمی قابل ذکر است. در نبودن نظارت جدی و دقیق سازمان­‌های صاحب صلاحیت بر تبلیغات پزشکی، راه بر روش­‌های درمانی غیرمعتبر گشاده می­‌شود و بستر نگرش منفی به درمان­‌های دارویی روانپزشکی و ناآگاهی از روش­‌های مورد اجماع جامعه علمی روانپزشکی نیز مسیر گسترش روش­‌های نابه­‌جا را هموارتر می­‌کند. نمونه مشخصی از تبلیغات پزشکی که یک شیوه درمان مقدماتی و بدون شواهد کافی را برجسته می­‌کند و حتی گاهی آن را بر درمان­‌های استاندارد و مؤثر موجود رجحان می­‌دهد، تبلیغ روشی به نام نوروفیدبک است که برای درمان اختلال بیش­‌فعالی- نقص توجه (ADHD) مطرح شده است. این روش هم­‌اکنون به عنوان روشی آزمایشی مطرح است و البته ممکن است در آینده جایگاهی در درمان این اختلال یا اختلالات دیگر پیدا کند. با این وجود، نوروفیدبک هنوز در راهنماهای بالینی معتبر جایگاهی ندارد و این مورد نشان دهنده آن است که استناد به تبلیغات و عدم ارتباط با منابع موثق در کنار نگرش منفی به درمان­‌های دارویی روانپزشکی می­‌تواند مانع از دسترسی به درمان استاندارد یا باعث تأخیر ناموجه در آغاز آن و بروز تبعات مربوطه شود.

کاهش انگ ابتلا به بیماری­‌های روانپزشکی و بهره‌­گیری از درمان‌­های آن، ارتقای آگاهی عموم مردم و به­‌ویژه برنامه‌­ریزان، برنامه­‌سازان و افراد مرتبط با آحاد جامعه از بیماری­‌های روانپزشکی و اصلاح نگرش­‌های ناکارآمد می­‌تواند به رشد سطح سلامت روان و کیفیت زندگی افراد جامعه بینجامد و برای دستیابی به چنین هدفی، تقویت نقش اجتماعی نهادها و جوامع علمی مرتبط و مشارکت آنها در سیاست­گذاری­‌های کلان توصیه می‌­شود.


Share