دکتر حامد محمدی کنگرانی، روان‌پزشک (۱۳۹۵/۳/۲۲)
[برگرفته از هفته‌‌نامه سلامت، با عنوان وقتی از کلاستروفوبیا حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم؟]
بسیاری از چهره‌های سرشناس در گوشه و کنار دنیا به اختلالات جسمی و روان‌پزشکی مبتلا هستند. صحبت کردن در مورد این مسایل در افزایش اطلاعات عمومی جامعه بسیار مؤثر است. چندی پیش، این اتفاق در جامعه ما در مورد ام‌اس افتاد و گروهی از بازیگران مبتلا در رابطه با ابتلایشان به این بیماری دستگاه عصبی صحبت کردند تا میزان اطلاعات مردم را افزایش دهند و عموم را نسبت به آن و نیازهای افراد مبتلا حساس کنند. بیماری‌های جسمی انگ زیادی ندارند اما در مورد اختلالات روان‌پزشکی این‌‌گونه نیست. به همین دلیل افراد مبتلا معمولاً آن را پنهان می‌کنند. این‌‌که ترانه علیدوستی به عنوان یک سوپراستار در مورد اختلال روان‌پزشکی خود در توییتر صحبت کرده، قدم بزرگی است برای از بین بردن انگ و باورهای نادرستی که در مورد اختلالات روان‌پزشکی در جامعه وجود دارد. ضمن تشکر از این هنرپیشه ارزنده کشورمان به دلیل برداشتن این قدم و توضیح این اختلال، در مورد آن بیشتر توضیح می‌دهم تا با کلاستروفوبیا و حمله پانیک آشنا شوید.
فوبیا یا هراس چیست؟
فوبیا یا هراس بیمارگونه، نوعی اختلال روان‌پزشکی است که در گروه اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرد و به این معنی است که فرد مبتلا از شیء یا موقعیتی به شدت دچار ترس میشود. این هراس به طور غیرعادی بیشتر از آن چیزی است که آن موقعیت یا شیء خاص می‌تواند به بار آورد و با زمینه فرهنگی و اجتماعی فرد تناسب ندارد (به موقعیتی که اضطراب را فرامی‌خواند، محرک هراس می‌گویند). این مسأله خاص می‌تواند گربه، سگ، خون، ارتفاع، صاعقه، تاریکی، مکان‌های بسته و… باشد. فرد مبتلا به فوبیا در کل زندگی عادی و طبیعی‌ای دارد اما هنگام مواجهه با حیوان یا قرار گرفتن در مکان یا موقعیتی که نسبت به آن فوبیا دارد، دچار علایم اضطرابی شدیدی میشود به طوری که عملکرد طبیعی او دچار اختلال خواهد شد. حتی لازم نیست موقعیت واقعاً ایجاد شود. فرد مبتلا به فوبیا گاهی حتی از فکر کردن به موضوعی که از آن هراس دارد هم ممکن است دچار اضطراب شود.
این نوع اختلال روان‌پزشکی گاهی زندگی فرد را واقعاً مختل می‌کند و بسیار آزاردهنده است. مثلاً افرادی که از مکان بسته ترس دارند، اگر شغلشان در طبقه پنجم یا ششم یک ساختمان باشد، ممکن است هرگز سوار آسانسور نشوند و همیشه از پله‌ها رفت و آمد کنند.
کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی چیست؟
آنچه به دنبال فوبیا نگران‌کننده است، شدت اضطرابی است که ایجاد میشود. در موارد شدید تنگناهراسی، فرد دچار اختلال یا حمله پانیک (هول) میشود. حمله پانیک، نوعی اختلال روان‌پزشکی همراه با فوبیا و در واقع، شدیدترین نوع اضطراب است که بسیار ناتوان‌کننده است و معمولاً بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد. به دنبال حمله پانیک فرد دچار تپش قلب شدید میشود و حس می‌کند قلبش در حال ایستادن است و به کمک نیاز دارد. حمله پانیک، بدترین تجربه‌ای است که فرد می‌تواند داشته باشد و شبیه رویارویی با مرگ است. در تنگناهراسی یا کلاستروفوبیا وقتی فرد در موقعیتی نامناسب برای مدت طولانی قرار می‌گیرد، مثل اتفاقی که برای ترانه علیدوستی افتاد، احتمال بروز حمله پانیک بسیار بالاست. در این شرایط فرد گمان می‌کند امکان نجاتی برای او وجود ندارد زیرا محیط از همه طرف بسته است. حتی فرد اصلاً به این موضوع توجه نمی‌کند که آدم‌هایی در محیط هستند که می‌توانند به او کمک کنند.
فرد مبتلا به کلاستروفوبیا توانایی ورود به مترو، اتوبوس، آسانسور، ام‌آر‌آی، حمام و حتی اتاق‌های کوچک (چه فردی در آن باشد، چه نباشد) را ندارد و ورود به این فضاها موجب بروز اضطراب شدید در او میشود.
فوبیا چه‌‌طور درمان میشود؟
فوبیا جزو اختلالات روان‌پزشکی محسوب میشود و درمان اصلی آن رفتاردرمانی است. روشی که بیشتر به کار می‌رود، «مواجهه» است. در این روش فرد را با عاملی که باعث فوبیا میشود به صورت تدریجی و مصنوعی مواجه و تلاش می‌کنند از بروز پاسخ اضطرابی در او پیشگیری کنند. این کار باید کنترل‌شده باشد و در غیر این صورت عامل حمله پانیک در فرد میشود. درمان فوبیا ممکن است چند ماه طول بکشد و آموزش‌هایی به فرد داده میشود تا بتواند در این مدت خود را در صورت مواجهه با موقعیت‌های ناخوشایند کنترل کند. در اوایل درمان ممکن است از دارودرمانی نیز استفاده میشود تا از بروز حملات اضطرابی شدید پیشگیری شود. ابراز هیجان و بیان حالات همراه با تنفس عمیق و حرکات آرام‌‌سازی (ریلکسیشن) باعث کاهش احتمال حمله پانیک در بیماران میشود. ترانه علیدوستی نیز زمانی که در دالانی در فرودگاه دچار این حمله شد، تلاش کرد با بیان احساسات و کمک گرفتن از اطرافیان برای خارج شدن از محیط از بروز حمله پانیک جلوگیری کند.
چند نکته تکمیلی درباره فوبیا
- درست است که در کل فوبیا در خانم‌ها شایع‌تر است اما این مسأله به نوع فوبیا هم بستگی دارد. به این معنی که هراس از حیوانات، بلایای طبیعی و هراس‌های موقعیتی در خانم‌ها شایع‌تر اما هراس از خون، تزریق و جراحت در دو جنس برابر است.
- هراس در اکثر موارد در کودکی و قبل از ۱۰ سالگی شروع میشود. سن متوسط شروع آن بین ۷ تا ۱۱ سالگی است.
- هراس‌های موقعیتی مثل هراس از آسانسور، هواپیما و فضای بسته اغلب نسبت به هراس از حیوانات، خون و جراحت، در سن بالاتری ایجاد میشود.
- واکنش جسمانی فرد به هراس، به نوع فوبیای او بستگی دارد. به این معنا که افرادی که از حیوانات یا موقعیت‌های خاص هراس دارند، هنگام مواجهه، دچار برانگیختگی سیستم سمپاتیک می‌شوند و با افزایش ضربان قلب و فشار خون واکنش نشان می‌دهند، اما در افرادی که فوبیای خون و جراحت دارند، بدن دقیقاً برعکس واکنش نشان می‌دهد و دچار غش یا واکنش نزدیک به غش میشود که به دنبال کاهش فشار خون و ضربان قلب ایجاد میشود.
- هنگامی که می‌خواهیم تشخیص هراس را برای کودکی مطرح کنیم، حتماً باید به سن رشدی او و این‌‌که آن ترس برای آن سن طبیعی تلقی میشود یا نه و میزان تأثیری که بر عملکرد او دارد و مدت تداوم ترس و اضطراب توجه کرد.
- در کودکان ممکن است به جای علایم روتین اضطراب، هنگام هراس با علایمی مثل قشقرق راه انداختن، گریه، میخکوب شدن و چسبیدن به دیگران مواجه شویم.
