دکتر رضا ملک‌زاده، معاون پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران (۱۳۹۵/۸/۲۲)
[برگرفته از هفته‌نامه سلامت، با عنوان «وضعیت ایران و جهان از منظر آرمان‌ها و اهداف توسعه پایدار تا سال ۲۰۳۰ میلادی»]
سپتامبر سال ۲۰۱۵ میلادی سران دولت‌ها با تصویب دستور کار ۲۰۳۰ بر تعیین مسیری به سوی توسعه پایدار توافق کردند. این دستورکار که حاوی ۱۷ آرمان و ۱۶۹ هدف است، اهداف عملیاتی کمی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی توسعه پایدار در نظر گرفته که باید تا سال ۲۰۳۰ میلادی تحقق یابند. این اهداف چارچوبی برای اقدامی مشترک با عنوان «برای مردم، زمین و شکوفایی» تعیین کرده‌اند که باید همه کشورها و بهره‌وران، آن را اجرا کنند.
آرمان‌های توسعه پایدار شامل مجموعه منسجمی است که وظایف کشورها را تا سال ۲۰۳۰ میلادی تعیین می‌کند و با استفاده از تجربه‌های پیشین یعنی اهداف توسعه هزاره به ارائه راهبردهایی برای حل مشکلات کره زمین در زمینه فقر، آب سالم، محیط‌زیست، عدالت، انرژی و آموزش می‌‌پردازد. در توضیح بیشتر اهداف توسعه هزاره می‌توان گفت که این مجموعه شامل بسته‌ای خلاصه‌شده از اهداف و راهبردها برای حل مشکلات مذکور بود که مرکز توجه آن فقیرترین افراد کره زمین بوده و در تحقق اهداف خود نسبتاً موفق عمل کرده است.
گردهمایی نیویورک در سپتامبر سال ۲۰۱۵ میلادی با مطرح کردن ۱۷ آرمان توسعه پایدار برای پایان دادن به فقر، مقابله با نابرابری‌ها و تغییرات اقلیمی گام برداشته و اقداماتی را معرفی می‌کند که به پایدار کردن جهان و فراهم آوردن رفاه و امنیت برای نسل‌های آتی می‌انجامد. در ادامه گزارش ایران برای دستیابی به آرمان‌های توسعه پایدار را می‌آوریم. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید در برخی از شاخص‌ها به اهداف مندرج در سند توسعه پایدار دست یافته‌ایم و در برخی شاخص‌ها در میانه راه هستیم.
موارد پیشرفت چشمگیر ایران در شاخص‌های توسعه طی سه دهه اخیر:
• کاهش فقر و گرسنگی
• افزایش سطح سلامت در جامعه
• دسترسی به آموزش همگانی
• حفظ و افزایش برابری بین مردان و زنان
• دسترسی همگانی به آب آشامیدنی سالم و تأسیسات بهداشتی
• کاهش نابرابری‌ها
• صلح، عدالت و نهادهای توانمند
• تقویت مشارکت برای آرمان‌ها
موارد پیشرفت ناکافی
• دسترسی نداشتن همگانی به انرژی پاک
• دسترسی نداشتن همگانی به شغل شرافتمندانه و رشد نکردن اقتصاد چشمگیر
• ناکافی بودن نوآوری صنعتی و زیرساختار
• رشدنکردن پایدار شهرها و جوامع
• تولید نکردن و مصرف مسؤولانه
• اقدام ناکافی برای حفظ هوا و زمین
موارد پیشرفت در حوزه سلامت
• کاهش نرخ مرگ‌ومیر و کاهش تعداد مرگ‌های زودرس
• کاهش نرخ مرگ‌ومیر مادران و کودکان
• مقابله با بیماری‌های عفونی
• کاهش مرگ‌ومیر و ناتوانی ناشی از تصادفات جاده‌ای
• دسترسی همگانی به خدمات سلامت باروری
• دسترسی همگانی به واکسیناسیون و اقدامات تشخیصی و درمانی و دارویی مورد نیاز
• گسترش بیمه همگانی
• گسترش شبکه بهداشت و زیرساخت‌های بهداشتی مورد نیاز
• تربیت و اشتغال نیروی انسانی مورد نیاز برای خدمات سلامت
چالش‌های حوزه سلامت
• گسترش بیماری‌های مزمن غیرواگیردار و عوامل خطر آنها
• گسترش میزان مصرف سیگار و مصرف مواد مخدر
• خطر گسترش ایدز
مطالعه جهانی بار بیماری‌ها
مطالعه جهانی بار بیماری‌ها در انستیتوی سنجش و ارزشیابی سلامت در دانشگاه واشنگتن در سیاتل ایالات متحده (Institute of Health Metrics and Evaluation) به سنجش و اندازه‌گیری مهم‌ترین چالش‌های سلامت در سطح جهان با استفاده از روش‌های دقیق و قابل‌مقایسه و همچنین به بررسی راهبردهای مؤثر برای مقابله با این چالش‌ها پرداخته است. این انستیتو اطلاعات به‌دست آمده از پژوهش‌ها را به‌طور رایگان در اختیار سیاست‌گذاران، پزشکان، پژوهشگران و تصمیم‌گیرندگان در سطوح بین‌المللی و محلی قرار می‌دهد تا از شواهد لازم برای تصمیم‌گیری آگاهانه به منظور تخصیص موثر منابع استفاده کنند.
مطالعه جهانی بار بیماری‌ها بزرگ‌ترین و جامع‌ترین مطالعه اپیدمیولوژیک است که تا کنون برای اندازه‌گیری سلامت در سطح جهان و طی دهه‌های گذشته انجام گرفته و واجد ویژگی‌های زیر است:
• برآوردها برای سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۳ میلادی انجام شده است.
• برآوردها برای سال ۲۰۱۵ میلادی نهایی شده است و در مجله لانست نیز به چاپ رسیده است.
• بیش از ۱۸۰۰ پژوهشگر و سیاست‌گذار از حدود ۱۳۰ کشور مشارکت دارند که حدود ۳۵ نفر از آنها ایرانیان داخل یا خارج از کشور هستند.
مهم‌ترین یافته‌های این مطالعه از این قرار است:
• طی ۲۵ سال گذشته، پیشرفت چشمگیری در بقای مادران و کودکان مشاهده شده است.
• کارکنان آموزش‌دیده (پزشکان، پرستاران و ماماها) نقش بیشتری در تولد نوزادان داشته‌اند.
• در بسیاری از کشورها دسترسی به خدمات اولیه سلامت بهبود پیدا کرده است؛ به‌ویژه در زمینه درمان اچ‌آی‌وی/ ایدز و دسترسی به پشه‌بند برای پیشگیری از مالاریا
• تعداد کمتری از مردم به‌علت دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم و دفع بهداشتی فاضلاب فوت می‌کنند. همچنین، مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا کاهش پیدا کرده است.
• در کشورهایی که در شرایط اقتصادی و اجتماعی بهتری قرار دارند، روند کاهش مرگ ناشی از بیماری‌های مزمن، تصادفات جاده‌ای و خشونت سریع‌تر بوده است.
• در کشورهایی که در شرایط اقتصادی و اجتماعی نامناسب‌تری قرار دارند، روند کاهش لاغری مفرط و کوتاهی قد در کودکان سریع‌تر بوده است.
• برای تحقق اهداف توسعه پایدار، این دستاوردها باید پایدار باشند و حتی در بسیاری از موارد تسریع شوند.
• درآمد، تحصیلات و نرخ باروری در پیشرفت سلامت نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند ولی سرمایه‌گذاری در این حیطه‌ها به تنهایی کافی نیست.
روش سنجش پیشرفت به سوی اهداف توسعه پایدار
• سی و سه شاخص از شاخص‌های اهداف توسعه پایدار در حیطه سلامت هستند.
• یک شاخص کلی از ترکیب ۳۳ شاخص مختص هر یک از اهداف توسعه به‌دست آمده و یک مقدار واحد برای هر کشور محاسبه شده است. شاخص کلی (ترکیبی) توسعه در حیطه سلامت برای هر کشور بین صفر (بدترین حالت) تا ۱۰۰ (بهترین حالت) است.
• بر مبنای این شاخص می‌توان تعیین کرد که هر کشور طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ میلادی چه میزان پیشرفت در حیطه سلامت داشته است. همچنین برمبنای این شاخص، کشورها از نظر میزان دستیابی به این اهداف رده‌بندی شده‌اند و روند این شاخص طی زمان نشان می‌دهد که کشورها پیشرفتی در حیطه سلامت داشته‌اند یا نه.
رده‌بندی کشورهای پردرآمد
• انگلستان (۸۲)
• کانادا (۸۱)
• آلمان (۸۰)
• بلژیک (۸۰)
• سوییس و ایتالیا (۷۸)
• فرانسه (۷۷)
• ژاپن (۷۶)
• یونان (۷۶)
• ایالات متحده (۷۵)
بهترین شاخص‌ها در ایران در سال ۲۰۱۵ میلادی
• شیوع آلودگی هوای داخل خانه (۱۰۰)
• درصد زایمان‌ها توسط کارکنان آموزش‌دیده (۹۹)
• شیوع بیماری‌های مغفول گرمسیری(۹۵)
• شیوع مصرف الکل (۹۴)
• پوشش بیمه همگانی (۹۰)
• شیوع کوتاه‌قدی در کودکان زیر ۵ سال (۹۰)
• شیوع دفع غیربهداشتی فاضلاب (۸۶)
• شیوع لاغری مفرط در کودکان زیر ۵ سال (۸۶)
• مرگ‌ومیر ناشی از مالاریا (۸۳)
• شیوع مصرف روزانه سیگار (۷۷)
• نرخ مرگ‌ومیر مادران، کودکان و نوزادان (۶۳)
بدترین شاخص‌ها در ایران در سال ۲۰۱۵ میلادی
• مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات جاده‌ای (۲۷)
• شیوع مصرف آب ناسالم (۳۰)
• شیوع مواجهه با خشونت خانگی در زنان ۱۵ ساله و مسن‌تر (۳۱)
• شیوع رعایت نامناسب بهداشت فردی (۳۲)
• میانگین میزان ریزگردهای کوچک‌تر از ۵/۲ میکرون (۳۳)
• مرگ‌ومیر ناشی از بلایای طبیعی (۳۸)
• مرگ‌ومیر ناشی از مسمومیت‌های غیرعمدی (۴۱)
• موارد جدید عفونت HIV در هر هزار نفر (۴۶)
• مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی- عروقی، سرطان‌ها، دیابت، بیماری‌های مزمن ریوی، در هر ۱۰۰ هزار جمعیت ۳۰ تا ۷۰ ساله (۵۶)
• خشونت بین‌فردی (۵۷)
نتیجه‌گیری پایانی
ایران دستاوردهای چشمگیری در زمینه پیشگیری و کنترل بیماری‌های عفونی و مرگ‌ومیر مادران و کودکان داشته ولی با چالش‌های بزرگی در زمینه بیماری‌های غیرواگیر روبرو است. خلاصه این‌که ایران در میانه مسیر به سوی تحقق اهداف توسعه پایدار است.
