دکتر بهنام شریعتی، روانپزشک و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران (۱۳۹۳/۱۱/۷)
این مقاله با ویرایش دیگری پیش از این با عنوان «ترک سیگار؛ سخت اما ممکن» در سایت جام جم‌سرا منتشر شده بود.
به طور کلی وقتی صحبت از وابستگی به مصرف ماده‌ای می‌شود، در واقع به اختلالی اشاره می‌شود که عوامل متعددی از جمله ژنتیک و وراثت، عوامل محیطی و اجتماعی و مسایل روانی در آن دخیل است و کاهش و کنترل تأثیر‌پذیری از این عوامل، بسیار سخت و گاهی غیرممکن می‌شود. به همین علت، هنگام صحبت از ترک سیگار، بسیاری از افراد به آن به عنوان یک مقوله دست‌نیافتنی و شاید غیرعملی در درازمدت، نگاه می‌کنند و بر این باورند که ترک دائم سیگار در اکثر موارد، ممکن نیست. اما روانپزشکان و متخصصانی که در حوزه ترک سیگار فعالیت می‌کنند بر این باورند که گرچه رفع همیشگی وابستگی به سیگار مشکل است، غیرممکن نیست. با وجودی که راه قطعی و صددرصد برای ترک سیگار وجود ندارد، نکته مهم آن است که حتی افرادی که در تلاش‌های نخست برای ترک موفق نمی‌شوند به احتمال زیاد می‌توانند سرانجام به هدف خود برسند. بی‌شک، داشتن انگیزه کافی، پشتکار، خودداری از ناامیدی و کمک گرفتن از متخصصان در ترک سیگار مؤثر است. در مطلب ذیل قصد داریم کمی بیشتر به این مقوله بپردازیم.
ترک وابستگی از نوع جسمی و روانی
وابستگی جسمی به نیکوتین معمولاً خود را به صورت نیاز به مصرف بیشتر در طول زمان و علایم جسمانی ترک سیگار نشان می‌دهد. وابستگی روانی به سیگار نیز معمولاً به‌صورت میل شدید به مصرف و ناتوانی در کنترل مصرف و صرف وقت و هزینه زیاد به منظور تهیه آن است. به بیان دیگر، وابستگی به نیکوتین هم جسمی و هم روانی است و در مواردی این دو از هم قابل تفکیک نیست و در حقیقت دو روی یک سکه است.
در واقع، ترک سیگار با در نظر گرفتن وابستگی‌های جسمی و روانی همراه آن ممکن است. آمارها نشان می‌دهد به طور متوسط ۵۰ درصد افراد سیگاری در نهایت، موفق به ترک سیگار می‌شوند. معمولاً افراد تلاش‌های متعددی برای ترک دارند که در هر تلاش حدود ۵ تا ۱۰ درصد احتمال موفقیت وجود دارد. البته در صورتی که افراد از درمان‌های دارویی و غیردارویی موجود کمک بگیرند احتمال موفقیت به طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
ترک وابستگی روانی به سیگار سخت‌تر است
معمولاً عوارض جسمی ترک سیگار، فقط طی چند روز اول در شکست خوردن این تلاش‌ها نقش دارد و آنچه در درازمدت باعث عود و بازگشت به مصرف سیگار می‌شود عوامل روانی مثل هوس است.
مواد به‌صورت کلی و سیگار به طور خاص اثرات درازمدتی بر مغز می‌گذارد که برطرف شدن این اثرات مدت زیادی طول می‌کشد. فرد سیگاری معمولاً در زمان ترک با شرایط و محیط‌هایی روبه‌رو می‌شود که به طرز بسیار قوی موجب برانگیخته شدن هوس کشیدن مجدد سیگار در وی می‌شود.
چه کسانی در ترک دائم سیگار موفق هستند؟
شرط اصلی و لازم برای ترک یک عادت مضر، داشتن انگیزه بالا است. بنابراین افرادی که انگیزه بالاتری دارند در ترک سیگار موفق‌تر هستند. دلایل متعددی می‌تواند در موفق نبودن فرایند ترک سیگار نقش داشته باشد. مثلاً افرادی که به‌علت مشکلات بیولوژیک در گیرنده‌های نیکوتینی نیاز بیشتری به نیکوتین دارند و نیز افرادی که بدن آنها به‌علت مصرف طولانی‌مدت نیکوتین، خود را با نیکوتین بالا تطبیق داده است، معمولاً در فرایند ترک سیگار با مشکل بیشتری مواجه می‌شوند. اما مسائل دیگری هم در شکست ترک مؤثر است. مثلاً محیط اجتماعی و خانوادگی که باعث می‌شود فرد به طور مکرر در معرض دیدن سیگار قرار بگیرد یا مشکلات دیگری مثل افسردگی و اضطراب که می‌تواند برانگیزاننده هوس در فرد باشد. برخی از افراد نیز ممکن است به علل دیگری از جمله افزایش وزن، دوباره رو به مصرف سیگار بیاورند.
مؤثرترین شیوه‌های ترک
خوشبختانه شیوه‌های متعددی برای ترک سیگار وجود دارد، از درمان‌های غیر دارویی مثل رفتار درمانی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و روش‌های پیشگیری از عود گرفته تا درمان‌های دارویی که بهره‌گیری از آنها در کنار هم، با انتخاب صحیح و تحت نظر پزشک می‌تواند بسیار مؤثر و مفید باشد.
به عنوان مثال داروهایی وجود دارد که مصرف آنها در مدتی کوتاه باعث کاهش میل افراد به سیگار می‌شود. سردسته آنها دارویی به نام بوپروپیون (Bupropion) است. داروی دیگری که اخیراً مصرف آن رایج شده با نام وارنیکلاین (Varenicline) گیرنده‌های نیکوتینی را تنظیم میکند و می‌تواند شانس موفقیت ترک سیگار را تا سه برابر افزایش دهد.
جایگزین‌های نیکوتین نیز می‌تواند بدون این‌که اثرات مضر سیگار را داشته باشد، نیاز بدن به نیکوتین را کم کند. فرآوردههای نیکوتینی مختلفی در بازار وجود دارد که در حال حاضر رایج‌ترین آنها آدامس و چسب نیکوتین است.
در واقع، تلفیق این درمان‌ها تحت نظر پزشک از مؤثرترین شیوه‌های درمانی ترک سیگار محسوب می‌شود.
به جای تبلیغات به متخصصان اعتماد کنید
طی سال‌های اخیر، اثرپذیری از تبلیغات مربوط به روش‌های ترک سیگار، مردم را با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبه‌رو کرده تا جایی که اعتماد به روش‌های تبلیغی برای ترک سیگار را با تردید‌های زیادی مواجه ساخته است.
درباره برخی از محصولاتی که به عنوان جایگزین‌های نیکوتین تبلیغ می‌شود باید گفت که گاهی این جایگزین‌ها می‌تواند در روند ترک سیگار مؤثر و مفید باشد که اغلب آنها در داروخانه‌ها نیز در دسترس و بدون نسخه قابل تهیه است. البته برای تنظیم میزان مصرف آنها بهتر است از پزشک کمک گرفته شود. اثرات بهره‌گیری از روش‌هایی مانند سیگار الکترونیک هنوز برای متخصصان اثبات نشده است، اما بدون شک، برای پیدا کردن بهترین راه درمان باید به جای تبلیغات رسانه‌ای به متخصصان و پزشکان اعتماد کرد.
توصیه‌هایی برای موفقیت در ترک
فردی که تصمیم جدی برای ترک سیگار گرفته است، قبل از آغاز روند ترک باید بداند که ترک یک عادت، کاری سخت و طاقت‌فرسا و در صورت موفقیت، بسیار شیرین و لذت‌بخش است. هنگامی که فرد تصمیم به ترک می‌گیرد در حقیقت به راهی پرفراز و نشیب قدم می‌گذارد. برخی فکر می‌کنند که ترک سیگار یک فرایند همه یا هیچ است و برخی هم پس از مدتی از ترک، مغرور می‌شوند و خود را ایمن از بازگشت می‌دانند؛ چنین افرادی معمولاً در هنگام عود فکر می‌کنند که با یک یا دو نخ سیگار اتفاقی نخواهد افتاد، در حالی که همین مصرف کم نیز می‌تواند آتش بازگشت به سیگار را شعله‌ور کند.
تا حد امکان باید از سرنخ‌هایی که افراد را پس از ترک به یاد سیگار می‌اندازد دوری شود و پس از گرفتن تصمیم برای ترک نیز نباید حتی یک نخ سیگار در منزل نگهداری شود. با دوستان سیگاری نیز باید کمتر معاشرت شود و از حضور در جمعی که در آن سیگار کشیده می‌شود اجتناب گردد. به خاطر داشته باشیم که بحث اعتیاد به سیگار، یک موضوع زیست‌شناختی، روانی و اجتماعی است و خانواده و اطرافیان مهم‌ترین قسمت از این شبکه اجتماعی را تشکیل می‌دهند. بنابراین نقش حمایتی آنان در ایجاد انگیزه و فراهم کردن شرایط محیطی لازم برای ترک سیگار بسیار مهم است.
