دکتر بهنام شریعتی، روان‌پزشک و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران (۱۳۹۴/۶/۲۴)
[برگرفته از هفته‌نامه زندگی مثبت، با تنظیم نسرین خسروشاهی و عنوان «شب های روشـن»]
اختلال خواب ناشی از شیفت‌کاری در افرادی که شیفت‌کاری دارند یا به‌طور کلی شب‌کار هستند بروز می‌کند، اما بروز این اختلال فقط به این افراد محدود نمی‌شود بلکه افرادی که مجبورند صبح زود مثلاً ساعت چهار صبح از خواب بیدار شوند و سر کار بروند را هم می‌تواند شامل شود. همه ما ساعتی درون بدنمان داریم که این ساعت خودش را بر اساس نور و سرنخ‌های درونی تنظیم می‌کند. یعنی خودش ۲۴ ساعت شبانه‌روز را تشخیص می‌دهد و برنامه‌ریزی می‌کند. البته ذکر این نکته ضروری است که این ساعت می‌تواند بیست و چهار و نیم ساعت باشد. بعد از ۲۴ تا بیست و چهار و نیم ساعت بدن دوباره به جای اول بازمی‌گردد.
حدود ساعت ۱۱-۱۰ شب بدن احساس می‌کند باید بخوابد چون هورمونی به نام ملاتونین در بدن بالا می‌رود و بدن سیگنال‌های خواب را می‌گیرد. علت بالا رفتن ملاتونین هم تاریک شدن هواست. بعد از آن کم‌کم حرارت بدن پایین می‌آید و همراه با تغییر هورمون‌ها احساس خواب‌آلودگی ایجاد می‌شود و فرد به خواب می‌رود و با همین حالت هم صبح از خواب بیدار می‌شود. وقتی ریتم بدن افراد به هر دلیل مثل مسافرت و شیفت‌کاری به هم می‌خورد دچار اختلال خواب می‌شوند.
چه افرادی که شیفت‌کار هستند و چه افرادی که دائم شیفت شب دارند ممکن است دچار این اختلال شوند. نکته مهم اینجاست که همه افراد دچار اختلال نمی‌شوند. در برخی از افراد ساعت درونی خواب بیشتر از ۲۴ ساعت است، بنابراین اگر شب بیدار بمانند مشکلی برایشان ایجاد نمی‌شود. در واقع این موضوع نشان می‌دهد همه لزوماً دچار این اختلال نمی‌شوند. شیوع این اختلال در برخی مطالعات خاص روی جمعیت‌های خاص در کشور بین ۸۰-۶۰ درصد اعلام شده است. از آنجا که این اختلال به‌دلیل شیفت‌کاری بروز می‌کند جنسیت در شیوع آن تأثیری ندارد.
مطالعات زیادی در مورد بی‌خوابی و اختلالات خواب ناشی از شیفت‌کاری انجام شده است. در برخی مطالعات مشخص شده افرادی که دچار بی‌خوابی می‌شوند یا اختلالات خواب ناشی از شیفت‌کاری دارند ممکن است در معرض ابتلا به بیماری‌های جسمی هم باشند. مثلاً نتایج برخی مطالعات نشان داده سرماخوردگی در این افراد شایع‌تر است؛ اما دلیل آن مشخص نیست و تنها می‌توان گفت این احتمال وجود دارد که به‌دلیل به هم خوردن تعادل ملاتونین باشد. همان‌طور که گفته شد ملاتونین هورمون شبانه است و از آنجا که افراد شب‌کار هم در نور کار می‌کنند، تنظیم ملاتونین‌شان به هم می‌خورد. نتایج برخی مطالعات نشان داده در درازمدت این اختلال در خانم‌ها با سرطان مرتبط است؛هرچند هنوز بررسی‌های کاملی در این مورد صورت نگرفته است. برخی اختلالات قلبی-عروقی، افسردگی، تحریک‌پذیری، اضطراب و بیماری‌های گوارشی در افراد شاغل در شیفت شب بیشتر دیده می‌شود.
بیشترین مشکلی که شیفت‌کاری و اختلال ناشی از آن ایجاد می‌کند اثری است که به‌طور موقت روی وضعیت شناختی افراد می‌گذارد. به این معنا که تمرکز و توجه این افراد به شدت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و زمانی که به این مشکل دچار می‌شوند در معرض اتفاقات زیادی از جمله حوادث رانندگی قرار می‌گیرند. یعنی مشکل خواب‌آلودگی و تمرکز می‌تواند حوادث شغلی یا رانندگی در پی داشته باشد. این حوادث معمولاً در ساعت‌های منتهی به صبح (حدود ساعت ۴-۳ صبح) بیشتر رخ می‌دهد. این مشکل یکی از عوارض مهم اختلال خواب ناشی از شیفت‌کاری است.
اگر این مسأله برای فردی بسیار دردسرساز شده و امکان تغییر شغل به یک شغل روزانه را دارد باید این کار را انجام دهد، اما اگر فردی مجبور به کار شیفتی است می‌توان به او توصیه‌هایی برای خواب بهتر داد. معمولاً گفته می‌شود فرد زمانی که از کار برمی‌گردد و می‌خواهد بخوابد کاری کند که محیط شب برایش تداعی شود و بدن احساس کند که شب است. به‌طور مثال، اتاق را با کمک پرده‌های ضخیم کاملاً تاریک کند، وسایل دیجیتال مانند تلفن همراه در اتاق روشن نکند، چشم‌بند داشته باشد، در محیط صدایی نباشد و اگر امکان قطع صدا وجود ندارد موسیقی آرام بگذارد تا جلوی صداهای ناگهانی را بگیرد یا گوشی بگذارد. درجه حرارت اتاق باید کم و حدود ۲۰-۱۸ درجه سانتی‌گراد باشد. این فرد می‌تواند هنگام مراجعه از محل کار به خانه از عینک دودی استفاده کند و در معرض نور شدید قرار نگیرد تا بدن آن را تعبیر به روز نکند. در اصل باید تلاش کنند محیط مصنوعی برای خودشان بسازند.
افراد شب‌کار معمولاً اضافه وزن دارند چون شب‌خوری زیادی دارند و همین چاقی می‌تواند اختلال خواب را تشدید کند. به همین دلیل توصیه به کاهش وزن و ورزش می‌شود. این افراد باید از مصرف کافئین به‌خصوص قبل از خواب پرهیز کنند. افراد شب‌کار توصیه می‌شود در شیفت‌کاری زمانی که استراحت دارند یک چرت کوتاه داشته باشند. در طول روز هم از خانواده بخواهند آنها را از خواب بیدار نکنند تا خوابشان منقطع نشود مگر در موارد ضروری.
ملاتونین یکی از داروهایی است که می‌توان بدون نسخه تهیه کرد اما بهتر است با تجویز پزشک باشد. برخی داروها هم به صورت کوتاه‌مدت می‌توانند کمک‌کننده باشند، به‌خصوص برای افرادی که شیفت چرخشی دارند. برای بیدار نگه‌داشتن و افزایش تمرکز افرادی که خطر حوادث شغلی دارند هم داروهایی تجویز می‌شود، اما همه این داروها به جز ملاتونین باید به وسیله پزشک و با توجه به شرایط فرد تجویز شوند.
مهم‌ترین بخش تشخیص این اختلال آن است که فرد شیفت‌کار است و خواب ناکافی دارد. در این فرد اختلال در به خواب رفتن، اختلال در حین خواب و همین‌طور اختلال انتهای خواب که همان احساس کسالت است نیز دیده می‌شود. برای تشخیص بهتر جزییات این اختلال می‌توان از چارت خواب استفاده کرد. فرد در این حالت برای یک تا دو هفته ساعت خواب و بیداری‌اش را ثبت می‌کند. روش دیگری که ممکن است برای تشخیص به کار گرفته شود روش آزمایشگاهی است. در این روش فرد در آزمایشگاه می‌خوابد. روش دیگر این است که وسیله‌ای به مچ دست بسته می‌شود که برای سنجش بازتاب یا رفلکس عضلات است و از آنجا که عضلات در طول خواب منبسط و شل است می‌توان ساعت‌های خواب و بیداری را با آن پایش کرد. با این حال، معمولاً به روش‌های پیچیده نیاز نیست و تشخیص با همان شرح حال و در نهایت چارت خواب داده می‌شود.
