مصاحبه با دکتر مهران ضرغامی، روانپزشک و استاد دانشگاه علوم پزشکی مازندران (۱۳۸۷/۲/۲۵)
[برگرفته از سلامتیران؛ با عنوان «این ماده شوخی ندارد، معتاد می شوید»]
- ریشه حشیش و سابقه پیدایش این ماده به کجا برمی گردد؟
از نظر علمی به گروه مواد حشیش و شبه حشیش، مواد کانابینوئید گفته می‌شود. این گروه از مواد از هزاران سال پیش، از گیاه شاهدانه هندی تهیه و به عنوان مواد سرخوش کننده یا نشئه‌آور مصرف می‌شده‌اند. نام این گیاه پسوند «هندی» دارد ولی در بسیاری از نقاط دنیا به خوبی رشد می‌کند. از قسمتهای گوناگون گیاه شاهدانه هندی (برای مثال، از برگ گیاه، از سرگل گیاه، یا از صمغی که از آن ترشح می‌شود) مواد متعددی تهیه می‌شود که اسامی گوناگونی دارند، ولی ماده مؤثر تمام آنها یکی است، و آن ماده ای است با نام علمی «تترا هیدروکانابینول». غلظت «تترا هیدروکانابینول» در قسمتهای گوناگون گیاه، متفاوت است. ماده‌ای که تهیه می‌شود هرچه «تترا هیدروکانابینول» بیشتری داشته باشد، آثار بیشتری خواهد داشت. سه ماده اصلی که از گیاه شاهدانه هندی تهیه می‌شود شامل «ماری جوانا»، «حشیش» و «حش اویل» (hash oil) یا روغن حشیش است. این مواد اسامی متعددی دارند، از جمله گراس، علف، بنگ، چسرا، گنجا، تی یا چای، داگا، سینسه میلا، همپ، پات، ماری جوانا، مروانا، مری جین، باد، کرونیک، جوینتز، کرونیک و … . شاید بیشتر از همه در کوچه و خیابان‌های ایران به نام «سیگاری» معروف باشد.
- به نظر می‌رسد حشیش‌هایی که امروزه در بازار به طور غیرقانونی مصرف می‌شود، خطرناک‌تر از گذشته است. نظر شما چیست؟
در سال‌های اخیر با پیشرفت‌هایی که در علم کشاورزی حاصل شده، گیاهان با تتراهیدروکانابینول بیشتری کشت می‌شوند به طوری که غلظت این ماده در این گیاه سه برابر شده است. بنابراین مواد کانابینوئید جدید، نشئه‌آورتر هستند. این مواد بیشتر به صورت پیچیده شده در کاغذ شبیه به سیگار و با شیوع کمتری به صورت پیپ یا به تازگی به صورت قلیان (به خصوص در قهوه‌خانه‌های به اصطلاح سنتی) تدخین می‌شوند. اما گاهی در غذا طبخ می‌شوند، یا دم‌کرده آنها مانند چای مصرف می‌شود. ناگفته نماند که در قرن نوزدهم میلادی این مواد به عنوان ضد درد، ضدتشنج و خواب‌آور مصرف می‌شدند و در سال‌های اخیر در درمان گلوکوم یا بیماری آب سیاه چشم و در درمان تهوع و استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی سرطان‌ها مورد توجه دوباره قرار گرفته است. پژوهش‌های اخیر هم یافته‌هایی به نفع آثار پادزیستی یا آنتی‌بیوتیکی و آثار ضدسرطانی آن داشته‌اند.
- حشیش با دیگر مواد مخدر چه تفاوتی دارد؟
مواد گوناگون، آثار متفاوتی دارند. مواد کانابینوئید بر افراد گوناگون به راه‌های متفاوتی اثر می‌کنند که بستگی به وضعیت خلقی آنها، انتظاری که از این ماده دارند، مقدار مصرف آنها، قدرت ماده مصرفی و طریقه مصرف دارد. چهارده ثانیه پس از تدخین، این ماده از طریق مویرگ‌های ریه به مغز می‌رسد و به گیرنده‌هایی که در قسمتهای گوناگون مغز قرار دارد متصل می‌شود. در این زمان بیشتر افراد احساس خوشی و آرامش می‌کنند، پر حرف‌تر می‌شوند، و کمتر مراقب گفتار و کردار خود هستند. البته بعضی از افراد با مصرف مواد کانابینوئید، عصبی، گیج، منگ و دمغ می‌شوند. پس از مدتی حالت خواب‌آلودگی پیش می‌آید. اینها ناشی از اثر مواد کانابینوئید بر مغز است. از نظر جسمی، چشم‌ها قرمز می‌شوند، ضربان قلب زیاد می‌شود و اشتها به طور غیرمعمولی افزایش می‌یابد.
- این مواد چه تأثیری بر روی مغز می‌گذارند؟
مواد کانابینوئید با تأثیر بر مخچه و عقده‌های قاعده‌‌ای مغز، وضعیت تعادل و حرکات فرد را مختل می‌کنند. قضاوت، حافظه، واکنش‌ها و ادراک فرد نیز مشکل پیدا می‌کند. مصرف مقادیر زیاد آن توهم‌زا نیز هست. تأثیر بر قسمت هیپوکمپوس مغز، حافظه فرد را مختل می‌کند. یکی از تفاوت‌های اصلی مواد کانابینوئید با سایر مواد این است که در قسمت ساقه مغز گیرنده‌ای ندارند. به همین دلیل مسمومیت با آنها بر خلاف مسمومیت با سایر مواد ایجاد وقفه تنفسی نمی‌کند. یعنی مسمومیت با آنها مرگ‌زا نیست. ولی از آنجا که بیشتر افراد در کنار مواد کانابینوئید، مواد دیگری هم مصرف می‌کنند، وقفه تنفسی و مرگ و میر ناشی از آن در این افراد هم دیده می‌شود.
- برخی افراد تصور می کنند که حشیش اعتیادآور نیست. آیا چنین تصوری درست است؟
این طور نیست. باید بگویم که اعتیاد دو نوع است. اعتیاد روانی و اعتیاد جسمانی. مصرف مقادیر کم مواد کانابینوئید اعتیاد روانی ایجاد می‌کند. با مصرف این مواد، حالت نشئه ایجاد می‌شود و اگر این مواد به فرد نرسد، مضطرب، عصبی و بی‌خواب می‌شود و احساس ناامنی و افسردگی پیدا می‌کند. کسانی که هر روز مقدار زیادی مصرف می‌کنند، اعتیاد جسمانی هم پیدا می‌کنند و اگر این مواد به آنها نرسد، دچار علایم محرومیت می‌شوند: بی‌خواب، مضطرب و تحریک‌پذیر می‌شوند و اشتهای‌شان را از دست می‌دهند؛ لرزش، تعریق، تهوع، استفراغ، دردها و گرفتگی‌های عضلانی و احساس ناخوشی. علایم محرومیت اغلب پس از ۲۴ تا ۴۸ ساعت شروع می‌شود و طی دو تا چهار روز به حداکثر می‌رسد. این علایم اغلب حدود یک هفته طول می‌کشند.
- تصور دیگری وجود دارد که مصرف حشیش کم‌خطرتر از دیگر مواد مخدر است. آیا چنین مطلبی صحت دارد؟
تا ۳۰ سال گذشته پژوهش کافی در زمینه مخاطرات مواد کانابینوئید انجام نشده بود و برخی ادعا می‌کردند که این مواد کم‌خطرتر از الکل یا سیگار هستند. اما امروز دانشمندان معتقدند که این طور نیست و شواهد روزافزونی دال بر عوارض خطرناک حشیش پیدا کرده‌اند. پس از رفع نشئگی، این مواد در مغز باقی می‌مانند و حافظه و یادگیری را مختل می‌کنند. قدرت استدلال، محاسبه، خواندن و صحبت کردن کم می‌شود. قدرت واکنش فرد کاهش می‌یابد و به همین دلیل انجام اموری که به واکنش سریع نیاز دارد مخاطره‌آمیز می‌گردد. بسیاری از سوانح رانندگی را این افراد به وجود می‌آورند. خطر حوادث رانندگی تا چهار ساعت پس از رفع نشئگی بالا باقی می‌ماند. از عوارض روانی مهم می‌توان به اختلالات اضطرابی، افسردگی، شوریدگی، اختلالات خواب، اختلالات جنسی و اختلالات روان‌پریشانه اشاره کرد. حالت بی‌انگیزگی از دیگر عوارض روانی این مواد است. حشیش و سایر مواد کانابینوئید عوارض جسمانی متعددی هم دارند. این مواد سبب کاهش قدرت ایمنی بدن می‌شوند و در نتیجه کاهش قدرت ایمنی، بیماری‌های گوناگون عفونی و غیره به وجود می‌آید. تغییرات هورمونی موجب اختلال رشد و مشکلات جنسی (به هم خوردن سیکل قاعدگی و کاهش اسپرم و هورمون‌های جنسی و قدرت باروری) می‌شود. اگر خانم‌های باردار از این مواد مصرف کنند، جنین آنها نارس می‌شود و نابهنجاری‌های متعدد مغزی، عصبی و غیره پیدا می‌کند. مواد سرطان‌زای ترکیبات کانابینوئیدی، ۵۰ درصد بیشتر از سیگار است. خطر آسم و ذات‌الریه را زیاد می‌کنند و عامل خطری برای فشار خون بالا محسوب می‌شوند.
- سؤالی که خانواده‌ها همیشه از ما می‌پرسند این است که چطور بفهمند جوان‌شان از این ماده مخدر استفاده کرده است؟
حالت نشئگی و سایر علایمی که ذکر شد، به ویژه اگر با قرمز شدن چشم‌ها، افزایش ضربان قلب و افزایش غیرمعمول اشتها همراه باشد، مهم‌ترین علایم هستند. آزمایش ادرار تا چهار هفته پس از مصرف، مثبت باقی می‌ماند.
- یکی از شایع‌ترین عوارض کانابینوئیدها توهم است. این توهمات چگونه روی می‌دهد؟
از دیدگاه روانپزشکی توهم به ادراک چیزی گفته می‌شود که وجود خارجی ندارد. توهمات در هر یک از حواس ممکن است روی دهد. آنچه در مصرف‌کنندگان مواد کانابینوئید دیده می‌شود، بیشتر توهمات شنوایی و بینایی است؛ یعنی شنیدن صداهایی و یا دیدن چیزهایی که وجود خارجی ندارند. اما در اصطلاح عامیانه و در مصرف‌کنندگان مواد، گاهی به پدیده‌های دیگری توهم گفته می‌شود؛ از جمله به کج‌باوری‌ها و سوءظن‌های بی‌موردی که مصرف‌کنندگان مواد کانابینوئید پیدا می‌کنند، یا حالت جهش به گذشته یعنی تجربه کردن خودبه‌خودی و دوباره اتفاقاتی که درگذشته در زمان مسمومیت روی داده‌اند. ادراک زمان مختل می‌شود و فرد در یک حالت رؤیامانند به سر می‌برد. صداها به گونه دیگری درک می‌شوند و طعم غذاها تغییر می‌کند. دگرگونی در درک اعضای بدن، افزایش حساسیت نسبت به صداها و تلقین‌پذیری از علایم دیگری است که این افراد تجربه می‌کنند.
- با توجه به تجربیات شما در زمینه ترک اعتیاد بفرمایید کدام درمان‌های علمی برای معتادان به حشیش وجود دارد؟
نکته اول این است که وقتی بحث ترک حشیش و سایر مواد کانابینوئید مطرح می‌شود، باید ترک تمام موادی که فرد مصرف می‌کند، مورد نظر باشد. از آنجا که حدود ۲۰ تا ۷۷ درصد معتادانی که مواد کانابینوئید مصرف می‌کنند به سایر مواد نیز اعتیاد دارند، نباید درمان را منحصر به ماده کانابینوئید کرد. دراین زمینه، روان‌درمانی با تأکید بر تعدیل رفتار حرف اول را می‌زند. خانواده‌درمانی اغلب ضرورت پیدا می‌کند. آموزش درباره آثار مواد کانابینوئید هم برای فرد معتاد ضرورت دارد و هم برای خانواده او. دارودرمانی بر درمان علامتی علایم پدید آمده تمرکز دارد. داروهای ضد اضطراب، ضد افسردگی و ضد روان‌پریشی نیز برای درمان عوارض روانپزشکی استفاده می‌شوند.
