مصاحبه روزنامه جام جم با دکتر امیر شعبانی (روان‌پزشک)، ۱۳۹۶/۲/۱۵
عوارض مصرف ریتالین در کودکان یا بزرگسالان که خودسرانه اقدام به مصرف دارو می‌کنند چیست؟
ریتالین نام تجاری دارویی است به نام «متیل‌فنیدیت». همان‌طور که در مورد همه انواع درمان در همه بیماری‌ها و اختلالات صادق است، به کارگیری نوع خاصی از درمان هنگامی عملی و منطقی است که منافع آن بر مضراتش غلبه کند. بدیهی است که این اصل در مورد متیل‌فنیدیت نیز صادق است. موارد مصرف این دارو در پزشکی مشخص است و اگر به درستی تجویز و مصرف شود – مانند سایر داروهای مورد تأیید – در مجموع مفید و مؤثر است. با این حال، مصرف آن به جز موارد تأیید شده و زیر نظر پزشک، می‌تواند با مخاطراتی همراه باشد. پیش از شروع و در طول مدت مصرف متیل‌فنیدیت، ارزیابی بالینی و انجام آزمایشی برای اطمینان از وضعیت مناسب جسمانی و نیز ارزیابی وضعیت روانی فرد، ضروری است. در این میان، آنچه عمدتاً به هنگام تجویز متیل‌فنیدیت مورد نظر است، بررسی میزان احتمال سوءمصرف آن است و این احتمال تقریباً همیشه در مواردی قابل اعتناست که دارو در خارج از موارد تأیید شده پزشکی تجویز شود.
چه گروههایی از افراد به این دارو نیاز دارند؟
مورد اصلی تجویز متیل‌فنیدیت، «اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی» (ADHD) است که در صورت فقدان نشانه‌های بیش‌فعالی، «اختلال نقص توجه» نامیده می‌شود. همچنین یکی از اختلالات خواب به نام نارکولپسی از موارد تجویز این داروست. کاربردهای دیگری از جمله برای کمک به درمان «افسردگی مقاوم به درمان» در کوتاه‌مدت نیز مطرح است. با این حال، در صورت عدم وجود بیماری یا اختلال مشخصی که متیل‌فنیدیت در درمان آن کاربردی داشته باشد، مصرف این دارو تنها برای موفقیت در امتحان مورد تأیید نیست.
احتمال وابستگی به این دارو چقدر وجود دارد و آیا مصرف در همه سنین وابستگی می‌آورد؟
موضوع عمده‌ای که درتجویز و مصرف متیل‌فنیدیت مطرح است، سوءمصرف و وابستگی به داروست. این نگرانی به ویژه در مورد افرادی که سابقه سوءمصرف مواد دارند جدی است. با این حال، این موضوع در مورد افراد دچار «اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی» (ADHD) یا «اختلال نقص توجه» که زیر نظر پزشک دارو مصرف می‌کنند عموماً مصداق ندارد و حتی در بیشتر موارد، مصرف متیل‌فنیدیت توسط افراد مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی منجر به کاهش رفتارهای پرخطر و از جمله کاهش سوءمصرف مواد می‌شود.
بنابراین، از یک سو، افراد مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی می‌توانند زیر نظر پزشک معالج در مدتی بسیار طولانی از مزایای این دارو سود ببرند، و از سوی دیگر، برای جلوگیری از سوءمصرف و مصرف خودسرانه متیل‌فنیدیت باید قوانین محکمی در جهت محدودسازی دسترسی بدون تجویز پزشک به دارو، برقرار باشد. البته تجویز متیل‌فنیدیت در سنین کمتر از شش سال تأیید نشده است.
یادآوری این نکته هم مهم است که مصرف خودسرانه و بدون ارزیابی تشخیصی متیل‌فنیدیت، می‌تواند در افراد دچار اختلال دوقطبی (به معنای وجود سابقه ابتلا به مانیا [شیدایی] یا هایپومانیا [نیمه‌شیدایی]) با ناپایداری هیجانی و مشکلات رفتاری همراه شود.
برای افزایش تمرکز دانش‌آموزان و دانشجویان، جایگزین این دارو چه چیزی یا انجام چه کارهایی می‌تواند باشد؟
با این که این سؤال بسیاری از افراد است و بسیاری هم به دنبال پاسخی کوتاه و یک‌دست برای همه می‌گردند، راه حل یکسانی برای همه ندارد. بسیاری از کودکان، نوجوانان و افراد بزرگسال به دلیل اضطراب، دچار اختلال در تمرکز می‌شوند. هراس اجتماعی، افسردگی، سایر اختلالات روانپزشکی، خستگی، تنش‌های خانوادگی، مشکلات شغلی، آشفتگی در رابطه با اطرافیان، نارضایتی از وضعیت زندگی و بسیاری از موارد دیگر را می‌توان به عنوان عوامل مرتبط با بروز «کاهش تمرکز» نام برد. از سوی دیگر، مشکلات و بیماری‌های جسمانی، مصرف بعضی از داروها، و نیز مصرف یا سوءمصرف الکل و سایر مواد را باید به این فهرست اضافه کرد. همچنین گاه اختلالی به نام «اختلال یادگیری» وجود دارد که اصولاً ارتباطی با مشکل تمرکز ندارد و به اشتباه ممکن است موضوع تمرکز را مطرح کرده باشد. اختلالی به نام «اختلال نقص توجه» نیز وجود دارد که عموماً از دوران کودکی آغاز می‌شود و ممکن است با «بیش‌فعالی» همراه شود که در صورت اخیر به آن «اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی» (ADHD) گفته می‌شود. در این مورد، متیل‌فنیدیت یکی از داروهای مؤثر است و بر حسب مورد می‌تواند به مدت طولانی تجویز شود.
بنابراین نکته کلیدی در پاسخ به این سؤال که برای افزایش تمرکز چه باید کرد، این است که «در ابتدا بدون تردید نیاز به ارزیابی تشخیصی وجود دارد». بدیهی است شیوه مناسب کمک به افزایش تمرکز در هر فرد، بستگی به علت بروز نقص تمرکز و نتیجه ارزیابی تشخیصی دارد.
پس از ارزیابی تشخیصی و آغاز به کارگیری روش متناسب با درمان هر اختلال (مانند اختلال اضطرابی)، رفع مشکلات و تنش‌های محیطی نیز می‌تواند کمک کننده باشد. در مورد دانش‌آموزان، در بسیاری از موارد به نظر می‌رسد فشار خانواده و فشار اجتماع در ایجاد «فضایی متوقع» از دانش‌آموز و «محکومیت او به موفق شدن»، در ایجاد و تشدید مشکلات بسیار تأثیرگذار بوده و در چنین شرایطی تلاش برای منطقی‌سازی انتظارات و ارتقای توانایی فرد و خانواده او برای تصمیم‌گیری متناسب با شرایط، کمک کننده است. ایجاد این تغییرات و توانایی‌ها، فرایندی است که در آن نیاز به همراهی و پیگیری خانواده و دانش‌آموز وجود دارد و این فرایند گاه ممکن است به دلایل مختلف، از جمله ناتوانی افراد خانواده در تغییر نگرش خود یا ناتوانی آنها در مدیریت مناسب هیجانات و نگرانی‌های خود، ناکام بماند. در این زمینه می‌توان به مواردی اشاره کرد که دانش‌آموز در کل علاقه‌ای به ادامه تحصیل ندارد یا مایل به ادامه رشته تحصیلی مورد علاقه خانواده‌اش نیست و با این حال، والدین هنوز برای کمک گرفتن در رفع نقص تمرکز اقدام می‌کنند. به این ترتیب، رفع مشکل ظاهری تمرکز یک دانش‌آموز ممکن است موضوعی مرتبط با یک مسأله خانوادگی یا رفتار و انتظارات نامتناسب دیگران باشد و دلیل اصلی مشکل، ارتباط کمتری با «تمرکز» او داشته باشد.
لازم به ذکر است که برخی از وسایل درمانی برای ارتقای توانایی تمرکز و توجه افراد ابداع شده و تحت ارزیابی است. با توجه به هزینه زیاد به کارگیری این وسایل و نداشتن مقبولیت کافی از طرف بیشتر مراکز معتبر علمی، هنوز قابل ارائه عمومی نیستند.
