دکتر امیر حسین جلالی، روانپزشک، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران (۱۳۹۲/۶/۲۷)
[برگرفته از جام‌جم آنلاین,، با عنوان «مصرف خودسرانه آرامبخش‌ها ممنوع»]
یک قاعده عام وجود دارد که دارو باید با تجویز پزشک مصرف شود. البته در تمام دنیا داروهایی وجود دارد که بدون نسخه است و شهروندان رأساً می‌توانند تهیه و به مصرف آنها اقدام نمایند. برخی مسکن‌ها (به طور مشخص مسکن‌های غیرمخدر) و ویتامین‌ها و مکمل‌های دارویی و غذایی از این دسته است. البته واضح است که چنین داروهایی هم تنها باید در موارد مجاز به کار رود. مثلاً اگر شخصی دارای تشخیص مستند سردرد تنشی است، یعنی پیش از این توسط پزشکی متبحر معاینه شده و ارزیابی‌های لازم انجام شده می‌تواند از داروهای مسکن استفاده کند. اما در کسی که به تازگی دچار سردرد شده، یا الگوی دردهای او عوض شده و یا به دردهای او نشانه‌هایی تازه افزوده شده (مثلاً تهوع یا دوبینی)، طبعاً نباید خودسرانه دارو مصرف کند و حتماً باید توسط پزشکی کاربلد معاینه شود. در مورد داروهای روانپزشکی بدون هر گونه استثنایی یک قاعده مشخص وجود دارد. «داروی روانپزشکی باید با نظر پزشک تجویز شود و هر گونه مصرف خارج از این چارچوب، مصرف خودسرانه قلمداد می‌شود.»
البته اعتیاد، مصرف غیراصولی، سوء مصرف یا مصرف خوسرانه دارو طبعاً پدیده‌های متفاوتی هستند. در مصرف خودسرانه عموماً به علت ناآگاهی یا باورهای نادرست، فرد شخصاً دست به درمان خود می‌زند. معمولاً نشانه یا مجموعه نشانه‌هایی از اختلال روانپزشکی پیش از شروع مصرف دارو وجود دارد. مثلاً فرد دچار بی‌خوابی است. مصرف خودسرانه البته می‌تواند به وابستگی و اعتیاد هم منجر شود. اما در پدیده وابستگی عموماً اشخاص نه برای سود بردن از منافع دارویی که برای کسب لذت، شروع به مصرف دارو می‌نمایند؛ اما به مرور پدیده‌هایی رخ می‌دهد که تداوم مصرف دارو و در نتیجه وابسته شدن را گریزناپذیر می‌کند. یکی از این پدیدهها، تحمل به دارو است؛ یعنی فرد با همان میزان قبلی به نتیجه رضایت‌بخش نمی‌رسد و در نتیجه باید به میزان زیادتری دارو را مصرف کند. دیگری پدیده ترک است؛ یعنی در صورت عدم مصرف، دچار نشانه‌هایی می‌شود که برای برطرف کردن آنها باید دارو را دوباره مصرف نماید. متأسفانه بنا بر نظر خبرگان روانپزشکی، شایع‌ترین نوع وابستگی به داروها و مواد اعتیادآور در ایران، وابستگی به داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور است که عمدتاً در اثر مصرف ناآگاهانه یا خودسرانه این داروها رخ می‌دهد.
دلایل مصرف خودسرانه دارو چیست ؟
عموماً ناآگاهی و باورهای نادرست در مورد دلیل ایجاد بیماری‌ها، عامل مصرف خودسرانه داروست. به عنوان نمونه، نشانه بی‌خوابی عموماً نشانه‌ای از یک اختلال روانپزشکی است و به تنهایی مؤید یک اختلال جداگانه نیست. در نتیجه درمان آن در گروی درمان مناسب اختلال اصلی است که عموماً افسردگی می‌باشد. باور به این‌که بی‌خوابی تنها بی‌خوابی است و نه نشانه‌ای از یک اختلال دیگر منجر به مصرف خودسرانه داروهای خواب‌آور می‌شود. علت دیگر، سود بردن از برخی آثار داروها بدون توجه به کاربرد منطقی دارو و یا عوارض جانبی آن است. به عنوان نمونه، متأسفانه در سال‌های اخیر پدیده فراگیری در میان دانشجویان کشور ما بروز کرده که دامنه آن در حال گسترش به دانش‌آموزان دبیرستانی و حتی مقاطع پایین‌تر است. این پدیده، سوء مصرف داروی محرک ریتالین (متیل‌فنیدیت) برای کاهش خواب در ایام امتحانات است. از سویی بی‌تردید باورهای اجتماعی و فرهنگی هم می‌تواند در این موضوع سهم داشته باشد.
چرا برخی افراد مدام تأکید بر تغییر دارو یا پزشک خود دارند؟
در این موارد نمی‌توان خیلی قضاوت یکپارچه‌ای کرد و این موضوع ممکن است در مورد افراد مختلف، بسته به شخصیت و تجارب شخصی آنان از درمان و بیماری، دلایل متنوعی داشته باشد. در نتیجه نمی‌توان توصیه آموزشی یکسانی هم به همگان داشت. در این موارد طبعاً باید پزشک معالج با ارزیابی دقیق، مشکل را بیابد و برای آن چاره‌جویی کند. اما عموماً آموزش و تغییر باورهای نادرست می‌تواند کارآمد باشد. یک مثال از داروهای روانپزشکی شاید موضوع را روشن‌تر کند. از زمان تجویز تا شروع اثر داروهای ضدافسردگی چیزی حدود سه تا چهار هفته طول می‌کشد. بیماری که این موضوع را نداند ممکن است داروی خود را بعد از چند روز – با تصور عدم مفید بودن – قطع کند. آموزش می‌تواند از این اتفاق پیشگیری کند. اطمینان‌بخشی هم راهکار ساده اما مؤثر دیگری است که می‌تواند مانع چنین پدیدهایی شود.
